Daha önce Avusturyalı Heykeltıraş Heinrich Krippel ile görüşmeleri sürdürülen Afyonkarahisar “Reisicumhur Abidesi”nin 27.000 dolar karşılığı yaptırılması için 4.12.1930 tarihinde Bakanlar Kurulu kararnamesi çıkarılır. Abide ile ilgili 4.12.1929 tarihli ikinci bir kararname de vardır. 23 Eylül 1928 tarihli başka bir kararnamede ise Vakıflar Umum Müdürlüğünün bütçesinden Heykel Fonuna Türk Ocağı vasıtasıyla 1500 lira para aktarılır. Anıt için destek talebi Vakıflar Genel Müdüründen gelir. Genel Müdürün, Maliye Bakanlığının 27.000 Doları ödeyeceği konusunda olumlu görüş bildirmesine rağmen evkaf fonundan yardım yapmak istemesi manidardır. Müdür Bey, muhtemelen bu çorbada benim de tuzum olsun mesajı vermek ister ve işe icra vekilleri heyetini de alet eder. Çünkü Evkaf gelirlerinin nerelere harcanacağı vakfiyelerde yazılıdır ve bu paranın kendi yetkisi ile başka bir fona aktarılması keza vakıf tüzüğüne uygun değildir. Hükümet kararnamesi ile de olsa vakıf paralarının vakfiyeleri haricindeki kalemlere harcanması vakıfların usul yasalarına uygun değildir. Kaldı ki Afyonkarahisar Zafer (veya reisicumhur) Anıtının bedeli Maliye Bakanlığı tarafından tekeffül edilmiştir.
Afyonkarahisar Anıtının hikayesini biraz açalım:
Yunanlıların Anadolu’yu işgali sırasında, ordumuz tarafından karargah olarak kullanılan Afyonkarahisar Umur Bey Camii (Atpazarı veya Paşa Camii) zaferden sonra yıktırılarak yerine Türkiye’nin sayılı anıtlarından birisi olan “Afyonkarahisar Reisicumhur Abidesi” dikilmiş. Heykel Avusturyalı meşhur Heykeltıraş Heinrich Krippel’e sipariş edilmiş ve 59.446 liraya mal olmuş. (27.000 Dolar) Bu bedel maliye bakanalığı, vilayet - belediye ödenekleri ve Vakıflar Genel Müdürlüğü bütçesinden karşılanmış. (halktan para toplandığına dair bir kayda rastlayamadık ancak bütün heykeller için dernekler kurulduğu ve hesaplar açıldığı bilinmektedir). Bazıları bu anıta Afyonkarahisar Zafer/Utku Abidesi (veya Anıtı) derlerse de bu heykelin Bakanlar Kurulu kararnamesindeki kayıtlı adı “Afyonkarahisar Reisicuhmur Abidesi”dir. (Kaynak: BOA, 30-18-1-1/30-57-11,23.09.1928) (*). (Kararnamenin orijinali ve tercümesi aşağıya dercedilmiştir).
Afyonkarahisarlılar, muhtemelen 500 yıllık bu tarihi eserin yıktırılmasını sindirememiş olmalılar ki yıkım travmasından kurtulmak için Umur Bey Camini aslına uygun olarak yeniden inşa etmeye karar verdiler. İnşaat halen devam ediyor. Umarım yeni caminin iç mimarisi fotoğraflardaki orijinal görüntülerine benzer şekilde inşa edilir ve camiye giren birisi Umur Beyin kim olduğu merak eder ve ruhuna bir fatiha gönderir. Cami tamamlandığında dışı aşağıdaki görüntü gibi olacak. Allah bu camiyi yeniden ihya edenlerden ve Umur Bey’den razı olsun.
Bu bilgilere erişince, internette kısa bir tarama yaptık. Heykeller konusunda yaklaşık 150 yüksek lisans ve doktora çalışması yapıldığını öğrendik. Cumhuriyetin ilanından sonra geleneksel Türk kültüründe yeri olmayan yontu sanatı sanki eski “veseni” Yunan ve Roma heykelleri dirilmiş gibi çoğalmaya başlamış. Cumhuriyetin kuruluşunu müteakip o yokluk günlerinde dışarıdan getirilen heykeltıraşlara ciddi paralar ödenmiş olmasını zafer çılgınlığına bağlasak da, hangi akla hizmettir bilinmez yıllar sonra bazıları hızlarını alamamışlar ve 2009 tarihinde (ilginçtir AK Parti iktidarı döneminde) Atatürk’ün sadece mask dediğimiz baş kısmını (Çin’in Leshan şehrindeki Budist Heykelinden 4 metre daha yüksek) 42 metre yüksekliğinde bir dağa işlemişler. Memleketi idare edenler de bunun bir ifrat olduğunu hatırlatıp engel olmamış.
Bazı heykel siparişleri yabancı sanatçılar tarafından ret edilmiş ve ecnebiler tarafından yerli sanatçılara yaptırılması Kültür Bakanı Adnan Adıvar’dan istenmiş. Şöyle ki: 1938’de Erzurum Milli Mücadele Anıtı Heykeli için Ankara’da bir müsabaka düzenlenir. Kültür Bakanı Adnan Adıvar tarafından Güzel Sanatlar Akademisi ve partili uzmanlardan oluşan bir jüri kurulur. Jüri yapılan 80 proje arasından Hadi Bora ve Zühtü Müritoğlu isimli iki Türk heykeltıraşın maketlerine Birincilik ve İkincilik ödülü verir. Sanatçılara toplam 1500 lira ödül olarak verilir. Proje maketleri Erzurum’a gönderilir. Ancak Erzurumdaki Tahsin Uzer başkanlığındaki Üçüncü Müfettişlik bu maketleri inceler ve Erzurum’un Milli Mücadeledeki yerini anlatamadığı kanaatine varır ve bunların yapılmasına izin vermez. Yabancı bir heykeltıraş aranır. (Peyami Safa diyor ki: Yerli sanatçı Ruzurum anıtına Milli Mücadele ruhunu veremiyorsa ecnebi nasıl verecek?).Neticede Alman Prof. Belling’e iki kat bir fiyat teklif edilir ve Erzurum’a bir anıt yapması istenir. Belling, bu teklifi kabul etmez ve şu tarihi cevabı verir: “Türkiye’de heykel, müşterisi olan bir meta değildir. Türkiye’de pek kıymetli heykeltıraşlar olduğu halde yöneticiler yabancıları neden tercih ediyorlar. Güzel Sanatlar Akademisinin heykel şubesinde çalışan öğrenciler muallimleri tarafından yapılan heykellerin de müşterisiz kaldığını görünce hangi ümitle istikbale bakacaklar? Hükümet ve belediyeler bu sanatı desteklemek için Türk sanatçıların yaptıkları heykelleri almalıdırlar”. Kendisine yapılan 200.000 liralık teklifi ret eder. Peyami Safa, bu çılgınlığı Cumhuriyet Gazetesinde yayınladığı bir yazı ile protesto eder. Kültür Bakanı Adnan Adıvar, Peyami Safa’nın eleştirisine cevaben İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’ya gönderdiği savunmasında, heykellerin sahibinin Atatürk olduğuna, Peyami Safa’nın hangi zihniyette birisi olduğuna vurgu yapar ve muhtemelen Atatürk’ün vefat günlerine denk gelen bu tartışmalar Peyami Safa’nın görüşleri doğrultusunda kapatılır. Bilahare Malatya’daki çıplak heykeli yapan Nevşehir-Derinkuyulu Hakkı Atamulu’ya Erzurum Milli Mücadele heykeli sipariş edilir.
Heykelcilik antik bir kültür ve Alman Prof. Belling’in dediği gibi ülkemizde müşterisi olmayan bir meta olmasına rağmen çağdaşlaşmanın bir alameti farikası olarak kabul ettirilir. Kimse bu işi 1000 sene önce terk etmiştik diyebilme cesareti gösteremez. Muhtemelen bu sebepten dolayı yabancılara bu abideleri yaptırmak düşüncesi öne çıkar. Yeri gelmişken şu hususu özellikle belirtmekte yarar görüyorum: İtalyan sanatçıların mermere işledikleri (görüntüsü aşağıya alınan) heykellerin yanında bize heykel sanatı diye astronomik rakamlarla kabul ettirilen çalışmaların esamisi okunmaz. Demek ki İtalya’da heykelcilik sanatı inkıtaya uğramamış. Bilindiği üzere bir eser ne derece büyük yapılırsa içerisindeki sanatsal özellikleri ortaya çıkarmak o derece zorlaşır. Bilgisayar görüntülerinde bile görüntünün aslını bozmadan büyütmek için yüksek çözünürlük istenir. Bizim sanatçıların yaptıkları eserler genellikle dev Atatürk heykelleri olduğu için sanat eleştirmenleri Atatürk’ü eleştiriyormuş gibi bir endişe ile bu alandaki eleştirel sanat duygularını dışarıya yansıtmazlar. Alman Prof. Belling ise, heykel sanatının Anadolu’ya yerleşmesi için Türkiye’de pek kıymetli heykeltıraşlar olduğunu söyler. Doğrusu heykel sanatı kültürü gelişmemiştir. Heykellerin genellikle Atatürk temalı olmaları bu sanatın kıvama ermesine engel olmuştur.
Bizim 1000 yıllık geçmişimizde heykel kültürüne ait altyapımız olmadığı için heykelciliğin sanatsal boyutunu anlayıp geliştiremedik. Yapılan heykellerin estetikten yoksun olduğunu dile getirenleri de çağdaşlaşmaya ve devrimlere karşı çıkan gericiler olarak yaftalayınca ortaya sanat diye ileri sürülen çalışmalar eleştirisiz kaldı, ilerleme sağlanamadı ve Krippel gibi fırsatçılar bu boşluğu doldurdu. Yukarıda 19. Asır İtalyan Heykeltıraş Rafaelle Monti’nin (1818-1881) mermere tül gibi işlediği sanat eseri olan “rahibeler” tablosu bu iddiamızı teyit etmektedir. (Tabloda rahibeler, sanki günümüz İtalya’sının duçar olduğu muztar durumu yansıtmaktadır). Yüzyıllar önce ülkemizde terk edilen heykelciliğe aniden rağbet olunca sanat eseri özelliği taşımayan eserler bazı resmi kurumlarımızca “sanattır” denilerek yüklü meblağlarla satın alındı. Heykeller Atatürk’ü tasvir edince kimse bu heykelde sanat eseri özelliği yok, Atatürk’e de benzemiyor diyemedi. Atatürk heykelleri kalıplarla çoğaltıldı, heykel sektörü gelişti, bu arada dağlar, adalar şekillendirilerek Atatürk’e benzetilmeye çalışıldı. (İzmir Seferihisar’da da bir adanın Atatürk’e benzediğini söylenmişti).
Ancak, tesis edilen yeni medeniyette heykellerle ilgili kavramlar konusunda dini terminolojiden yararlanılıyor ve ibareler yerli yerinde kullanılmıyordu. Şöyle ki:
Afyonkarahisar’da 500 yıllık mabet (Atpazarı Çarşı Camii, Paşa ve Umur Bey Cami) yıkılarak yerine heykel yapılması ve bu heykele de “âbide” denmesi Müslüman Afyonluların nazarında acaba nasıl bir travma yarattı? Âbide ebedi ve sonsuz anlamlarına gelmektedir. Ebedilik ilahi bir sıfattır. Öte yandan, “âbide” kelimesi “ayın” harfi ile ‘âbide şeklinde telaffuz edilirse; abd, mabud, mabed, ibadet, ubudiyet kelimeleriyle aynı ilahi anlamları çağrıştırıyor. Cami yerine heykel dikmekteki asıl maksat, bu heykellere halkın tapması olmadığına göre neden “’âbide” olarak isimlendirilmiş? Biz bu kavram kargaşasına, yeni kültürün kavramları henüz yerli yerine oturmamış diyelim. Yoksa “Kabe Arabın olsun Çankaya bize yeter” diyen şairin heykellere de “mabud” demesini frenleyecek hiçbir yasal engel yok. Afyonkarahisar’da, mabedi yıkıp yerine “âbide” (yani heykel) dikenler acaba “ebedi olan bu heykellerdir” mesajını mı vermek istemiş??? Bu suallere tatminkar bilgilerle cevap alınmazsa sözkonusu kavram kargaşaları zihinlerimizde daima bir soru işareti olarak kalacaktır. Heykel yapmak için Afyonkarahisar ovasında başka bir yer yokmuş gibi 500 senedir tapulu/tescilli Umur Bey Caminin arsasının seçilmesi manidardır.
HABITAT Konferansında bir soydaşımız Yunanlıların Gümülcine şehir planlaması hakkında bir tebliğ sunmuştu. Fransız Mimar Henry Prost’un İstanbul’daki tarihi camileri yollara denk getirdiği günlerde Yunanlılar da Rus şehir planlamacılarını çağırmışlar ve Gümülcine’de öyle bir planlama istemişler ki bütün camiler ya tamamen ya da kısmen açılacak yeni yollara denk getirilsin. Ruslar da istenen projeyi yapıp vermişler. Ancak PASOK Lideri Papandreu (Baba) bu projenin uygulanmasını uygun görmemiş ve erteletmiş. Demek ki istenirse cadde ve sokaklar tarihi eserlere denk getirilmeden de şehir planlamaları yapılabilirmiş. Papandreu bile yolların ibadethanelere denk getirilmesinden rahatsız olmalı ki başka bir medeniyete ait olan tarihi eserleri yıktırmamış. Batılılar şehirlerin tarihi dokularına hiç dokunmazlar. Tarihi eserleri milletlerin ayakta kalmış hafıza ve hatıraları olarak değerlendirirler.
Bu girişten sonra, Afyonkarahisar Reisicumhur Anıtı’nın yapım hikayesine dönelim: Heinrich Krippel, paraya zaafı olan Avusturyalı bir yontu sanatçısı. Dünyayı kasıp kavuran 1929 kıtlık günlerinde ve sonrasında ülkemizde 6 tane abide-heykeli aynı zaman diliminde yapmış, vilayet ve belediye bütçelerini, evkaf gelirlerini ustaca cebine indirmiş, uyanık, fırsatçı ve cimri bir Nemçeli. Bize göre ünlü ama Avrupa’da hiçbir eseri ve ünü yok, kimse tanımıyor, sadece bizim ülkemizde eserleri var. Ankara Ulus’taki atlı heykel ile Samsun’da şaha kalkmış olan atlı heykel de onun eseri. İnsan bu adamın devlet adamlarımıza, valimize, elçilerimize çektirdiği eziyeti okuyunca keşke bu abideler yerli ustalara sipariş edilseydi, dövizimiz dışarı gitmeseydi demekten kendini alamıyor.
Krippel, Afyon merkezindeki tarihi Umur Bey Camiinin yerine iki çıplak insan heykeli yapmış. Heykellerden yerde yatan aslında Yunanlıların mağlubiyetini temsil ediyor. Ancak Afyonkarahisar Valiliği Yunanlılarla yürütülen “kader birliği” politikası gereği komşumuzu küstürmemek için (Yunan Harbinden sonra yapılıyor olmasına rağmen) yatay duran heykeli emperyalizm olarak anlamlandırmış.
Heykel biri dikey biri yere kapaklanmış iki çıplak insan şeklinde betimlenmiş. Ayakta olan çıplak heykel Atatürk’e benzetilmek istenmiş. Atatürk’ün çıkardığı bakanlar kurulu kararnamesinde de bu heykeller “Reisicuhur Abideleri” (*) olarak isimlendirildiğine göre heykel yapılmadan önce böyle yapılması heykeltraşa tarif edilmiş. Sanatçı önce heykelde ayakta duran insan figürünün parmaklarını kartal pençesi gibi yapmak istemiş, ancak projenin takipçisi Afyon Milletvekili ve devrin Ulaştırma Bakanı Ali Çetinkaya (Kel Ali) buna engel olmuş. Keza heykelin cinsel yerlerinin kamufle edilmesini de Kel Ali heykeltıraştan ısrarla istemiş , hatta bu konuda gerginlikler yaşanmış.
Heykeldeki her iki insan figürü (eski Yunan heykelleri gibi) çıplak. Bütün uzuvların görünür olmasına hala kimse bir anlam veremiyor. Muhtemelen eski Yunan medeniyetine bir göndermede bulunulmuş. Bu tür açık heykeller muasır medeniyet ve çağdaşlaşma olarak yorumlansa da doğrusu, geleneksel medeniyete karşı bir meydan okuma, mevcut evkaf medeniyetini ret ederken daha eski medeniyete (yani antik Yunan veya Roma medeniyetine) özenti anlamı taşıyor. Ali Çetinkaya helkeltıraş Kripper için “Afyonkarahisarı Nemse mi sanıyor” diye bu “nü” sanatına karşı çıkmış ama 15 sene sonra Malatya’da da yine anadan üryan bir heykel dikilmiş.
Demek ki çıplak heykeller üzerinden bir medeniyet mücadelesi yürütülüyor. Malatya’da dikilen heykel halkı ayaklandırmış. Direnenlerin başında da Demokrat Partili Hamit Fendoğlu var. (1978 bomba ile katledilen belediye başkanı) Fendoğlu bir heyetle Vali Ahmet Kınık’ı ziyaret etmiş ve valiye, “İsmet Paşa heykeli için halktan zorla para toplanır mı?” diye tepkisini göstermiş. Valinin hanımı da bu heykele karşı çıkanlardan.
Nihayet bir gece bir genç tarafından Malatya’daki heykelin erkeklik uzvu çekiçle kırılır. Malatya Valisi Ahmet Kınık yerine yenisini taktırırsa da müteakip bir gecede malum uzuv tekrar birileri tarafından kırılınca vali bey çok sinirlenir ve okul müdürünü çağırır halka sanat konusunda aydınlatıcı konferanslar verdirir. Ancak halk konferansçıları soru yağmuruna tabi tutar ve bu işin sanatla bir ilgisinin olmadığını, bir dayatma ile karşı karşıya olduklarını anlatarak konuşmacıları ilzam eder. Nihayet hükümet kararıyla çıplak heykelin malum uzvu testere ile kesilir ve yerine kurşundan bir çınar yaprağı motifi yapıştırılır. Böylece çağdaş sanat (!) adı altında halkın geleneklerine karşı yürütülen mücadele ilk olarak Malatya’da geri adım atmak zorunda kalır.
Afyon Milletvekili Ali Çetinkaya Afyonkarahisar’daki “Reisicumhur Abidesi”nin yapımı sırasında işi sıkı tutar ve heykellerin mahrem uzuvlarının kamufle edilmesini Kripper’den ister. Bu arada İçişleri Bakanı Şükrü Kaya da Afyon valiliğini devreden çıkararak heykelin yapım aşamalarını takip eder. Meğer o da heykelin erkeklik uzuvlarının kamufle edilmesini istiyor. Ancak Krippel, Şükrü Kaya’ya gönderdiği cevabi yazıda; “Tabii olan şey örtülmemelidir. Ancak sadece hakiki görünüş örtülmelidir. Fakat öyle örtülmelidir ki bu örtülü keyfiyet dikkat çekmemeli, yani örtünme keyfiyetinin göze çarpmasıyla mevzubahis mahallin örtülmüş olduğu fikri uyanmamalıdır” demiş ve heykeli bugünkü hale getirmiş. Bazı yorumcular tabii şeyin (!) Demokrat Partililer zamanında kesildiğini yazarlar. Şurası bir gerçektir ki, bu heykelin uzvunun kamufle edilmesi meselesi o zamanlar bir uluslar arası sorun haline gelmiş.
Krippel bakar ki bizimkiler dört koldan bu heykelin üzerine çok titriyorlar, derhal fırsatı değerlendirir ve Afyon Valiliği ile yaptığı sözleşmeye aykırı olarak parayı arttırmak ister. Bu işi takip eden makamlara sıkıntılı günler yaşatır. Öyle ki bir yıl önce İstiklal Mahkemeleri Başkanı olan ve Başbakan İsmet paşa’nın dahi kendisinden korktuğu ünlü Kel Ali, Viyana Büyükelçisine gönderdiği mektupta; “ben o melun adamın yaptığı eziyeti ona bir daha Türkiye’ye ayak bastırmamak suretiyle ödettireceğim, o burasını (Afyonkarahisarı) Viyana mı sanıyor?” diyerek heykelin tenasül uzvunun fark edilmeyecek şekilde örtülmesini ister. Ancak 1945’lerde Kel Ali sıradan bir vatandaştır ve heykeltıraşKrippel’i Türkiye’ye sokmama konusunda muvaffak olamaz. Krippel aynı günlerde Ankara ve Samsun heykelleri için gelip gitmektedir. Çünkü Krrippel işi sağlam yerde bağlamış ve aynı tarihlerde Konya, Ankara ve İstanbul’da 5 ilave heykel yapmış. Krippel, Şükrü Kaya’ya gönderdiği cevaba benzer bir mektubu Kel Ali’ye de gönderir, onu da ikna eder ve yaptığı sanat eserinin ana temasının bu organın örtülmemesi olduğunu, bunu kaldırılırsa anıtın hiçbir anlamının kalmayacağını gerekçeleriyle izah eder. Kel Ali de ikna olur.
***
E. Büyükelçi Bilal Şimşir’in “Bizim diplomatlar” isimli kitabında Afyon Heykelinin öyküsü 32 sayfa yer tutar. Heykel için ön proje yapım bedeli olarak Krippel’e 1300 dolar ödenir. Krippel 27.000 Dolar kendisine verilirse bu anıtı yapacağını yazılı olarak taahhüt eder. Afyon Valiliği ile bir sözleşme imzalar. Ekonomik kriz sebebiyle dolar değer kaybedince Krippel zarara uğradığını bildirir ve alacağının arttırılmasını talep eder. Projenin sahibi Afyon Valisi Ahmet Durmuş Evrendilek buna şiddetle karşı çıkar, sorunun giderilmesi için Viyana Büyükelçiliğimizi devreye sokar elçiye yetki verir, Heykelin yapımı sırasında meydana gelen sıkıntılarla ilgili olarak 6 sene haberleşir. Büyükelçiliğe, “işinizi bırakın ve sadece bu proje ile ilgilenin” anlamına gelen yazılar gönderir. (Vali’nin bu telaşı Atatürk’ün de anıtla yakından ilgilendiğine delalet etmektedir).
Bu arada Viyana Büyükelçisi değişir. Türk Tarih Kurumu Üyesi Ahmet Cevat Üstün yeni Büyükelçi olarak atanır. Yeni sefir Viyana’ya varır varmaz “heykel dosyası”nı masasında bulur. Devletin gizli evrakını taşıması gereken diplomatik kuryeler heykel rölyeflerini getirip götürürler. Rölyefler Afyonkarahisar ve Ankara’da incelendikten sonra bazı izahatlar yapılarak devlet kuryesi ile yeniden Viyana’ya gönderilir.
Özetle, Afyon Abidesinin öyküsünü okuduğunuzda, Viyana Elçiliği, Afyonkarahisar Valiliği, Ulaştırma ve İçişleri Bakanlıklarının 6 sene sadece bu heykelin hazırlık projesi, tamamlanması, taşınması ve rekzi (dikilmsi) ile ilgilendiklerini zannedersiniz. İster istemez insan başta Samsun Anıtı olmak üzere diğer abidelerin hikayelerini merak etmiyor değil. Mesela Samsun Heyekinin rekzinden sonra 5500 doları Krippel ayrıca mı istedi yoksa bizimkiler mi aşka gelip verdi. Net olarak bilmiyoruz. Ancak aşağıdaki belgeye bakılırsa Nemçeli Samsundaki devletin kasalarında kuruş bırakmamış.
***
Savaştan yeni çıkmış olan Cumhuriyetin ilk yıllarında, abide olarak isimlendirilen anıtlara harcanan paralarla acaba teknolojik projeler geliştirilseydi daha mı uygun olurdu? Her anıta en az 60.000 lira ödenmiş. (1931 senesinde Atatürk’ün 13’üncü anıtı yapılmış, 1938’de ise heykellerin sayısı 34’e yükselmiş) . Mesela, o zamanlar Türkiye’nin şeker ihtiyacını karşılayan Alpullu Şeker Fabrikası 1051 dönün arazi üzerine 500.000 TL sermaye ile kurulmuş. Aynı senelerde Afyonkarahisar Heykeline yaklaşık 60.000 TL, Samsun Heykeline ise 100.000 TL harcanmış. Vikipediaya göre Samsun Belediyesi ve Vilayet bütçelerinde para yok iken 5500 dolar da Krippel’e ilave olarak verilmiş (muhtemelen Krippel Afyonkarahisar’da ilave para talebini Samsunlulara da yapmış ve ilave para istemiş, yoksa para yokken neden ayrıca 5500 dolar versinler). Öte yandan Samsun Heykelinin 40.000 liralık gümrük vergisinden İcra Vekilleri kararnamesiyle sarfınazar edilmiş. (Kaynak: Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi, 30-10-0-0/136-975-12). Krippel o yıllarda 6 tane heykel yaptığına göre, demek oluyor ki bir fabrika parası kadar para sadece bu heykeltraşa verilmiş.
Ülkemizde eğitim seferberliğine gidecek olan paralar görkemli heykellere harcanınca fabrikalar açmak için dışarıdan bir makine tezgahı getirmeye paramız kalmamış ve çağı bu şekilde kaçırmışız. İşin en can alıcı tarafı ise çağın gerisinde kalmamızın suçlusu olarak da heykel harcamalarına israf diyenlere yüklenmişiz.
Sonuç: Bazı okumuş yazmış vatandaşlarımız, heykeller için harcanan paranın tamamının gönüllülük esasına göre halktan toplandığını iddia ederler. Bu iddialar doğru değildir belki kısmen doğrudur. Daha önce heykel masraflarının karşılanması için dernekler vasıtasıyla bankalarda çeşitli hesap numaraları açılmıştı. Ancak 7.6.1931 tarihinde illerde “Reisicumhur heykelleri için toplanan paralara ait hesaplar bir kararname ile kapatılmış” ve heykel giderleri vilayet veya belediye bütçelerinden veya Afyonkarahisar Anıtında olduğu gibi Vakıflar Genel Müdürlüğünün bütçesinden destek alınarak karşılanmıştı. Tabi gönüllülük esasına bağlı olarak halktan toplanan paralarla yapıldığı yalanını ileri sürenler bir gün arşivlerin açılacağını ve her şeyin ortalığa saçılacağını bilmeden yazıp çiziyorlardı.
Öte yandan, Malatya halkından İsmet Paşa heykeli için zorla para toplanmıştır.(Kaynak: Raşit Kısacık, Malatya Olayları) Ancak, 1926’larda başlayan heykel bedellerinin çoğu devlet bütçesinden karşılanmıştır. 1931 tarihinden sonra tamamen devlet bütçesinden karşılanmıştır. 1945’lerin Vakit Gazetesi, Malatya Valisi Ahmet Kınık’ın beyanına dayanarak yayınladığı bir haberde, Malatya’da dikilen İsmet Paşa ve Atatürk heykellerinin 300.000 liralık bedellerinin Vilayet Bütçesinden karşılandığı yazmaktadir. (**) O zamanlar, savaştan yeni çıkmış ve bilahare kuraklığın tetiklediği kıtlıkla iki büklüm olmuş, ardından girmediğimiz halde İkinci Dünya savaşının ağır yükü altında ezilmiş halkımızdan bu büyük rakamları karşılayacak maddi imkan yoktu. Köylüler kasabaya ifade vermeye gitmek için köyün muhtarı Ahmet Ağa’nın ceketini emaneten isterlerdi. Aşağıdaki belgeler heykellerin masraflarının hangi kaynaklardan ödendiği konusunda fiili durumu bizlere göstermektedir.
(*)
Evkaf Bütçesinden Afyonkarahisar Anıtına para (**) Vakit Gazetesi haber küpürü
Desteği yapılmasıkonusundaki 23 Eylül 1928 tarihli
bakanlar kurulu kararnamesinın orijinali
TERCÜMESİ:
BAŞVEKALET MUAMELAT
MÜDÜRİYETİ
KARARNAME
Afyonkarahisar’da inşa olunacak Türk Ocağı binası mesarifine medar olmak ve Reis-i Cumhur Hazretlerinin Hükümet Konağı civarında tesis edilecek âbideleri mesarifine iştirak hususunda sarf edilmek üzere, Evkaf Bütçesinin 29’uncu faslının Dördüncü, muhtelif müessesat-ı hayriyye ve ilmiye muavenet maddesinde 1500 Liranın Afyonkarahisar Türk Ocağı riyasetine itası Evkaf Müdüriyeti Umumiyesinin 16 Eylül 1928 tarih ve 51602/101 numaralı tezkiresiyle vukubulan teklifi üzerine İcra Vekilleri Heyetinin 23 Eylül 1928 tarihli ictimaında tasvib ve kabul edilmiştir.
Reis-i Cumhur
İmza
Başvekil Hariciye Vekili Dahiliye Vekili Müdafa-ı Milliye Vekili Adliye Vekili
İmza İmza İmza İmza İmza
Maliye Vekili Maarif Vekili İktisat Vekili Nafia Vekili Sıhhiye ve Muavenet-i
İmza İmza İmza (Vekalet) İctimaiyye Vekili
İmza İmza
Samsun heykeli gümrüğe takılır. İçişleri Bakanlığı Maliyeden para ister. Maliye de Başvekalete bu yazıyı gönderir. Yazının alt orta kısmında İcra Vekilleri heyetine, sol alt kısmında ise “Gümrükten sarfınazar” yazılıdır. Yani heykel için herhangi bir gümrük vergisi verilmez.
“Reisicumhur'un heykelleri için illerden toplanan paralara ait hesabın kapatılması” hakkındaki Bakanlar Kurulu kararnamesinin metni (Kaynak: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi: 20 - 39 – 14 150-34)
