Son dönemde İran ile Azerbaycan arasındaki siyasi ilişkilerin gerildiğini gözlemliyoruz. 22 Mayıs 2012 tarihinde İran'ın Azerbaycan Büyükelçiliği bir açıklama yaparak Büyükelçi Muhammed Bagır Bahrani'nin İran'a çağrıldığını açıkladı. İranlı yetkililer gerekçe olarak Azerbaycan'da dini değerlere hakaret edildiği için büyükelçinin geri çağrıldığını ifade etti.
Daha önce İran Büyükelçiliği önünde eylem yapan Azerbaycan vatandaşları Tahran yönetiminin Ermenistan politikasını yanlış bulmuş ve eleştirmişti. Bunun yanı sıra Bakü'de düzenlenen "Eurovision" şarkı yarışması aleyhine Tebriz'de gösteri düzenlenmesi de eleştiri konusu olmuştu.
Azerbaycan-İran ilişkileri bu durumdan olumsuz olarak etkilenmeye devam ediyor ve her iki ülkenin devlet yetkilileri karşılıklı olarak birbirlerini suçluyorlar.
Daha 2012 yılının başlarında Azerbaycanlı yetkililer ülkeye sızmaya çalışan saldırı gruplarının yakalandığını ifade etmişti. İddiaya göre bu gruplar İran istihbarat birimleri ile ortak hareket ederek ABD ve İsrail vatandaşlarına karşı silahlı saldırı hazırlığı yapmaktaydı. Buna karşılık İran da Azerbaycan'ın İsrail ile işbirliği yaparak İranlı nükleer bilimcilerin öldürülmesine katkı sağladığını öne sürüyor.
Azerbaycan medyasında yer alan haberlere göre Tebriz ve Urumiye gibi İran şehirlerinde Azeriler yönetim aleyhinde gösteriler düzenlemekte ve gösteriler emniyet birimlerinin sert müdahalesi ile son bulmaktadır.
Genç Azeri şairler Şehriyar Gerani ve Farid Hüseyin'in Tebriz'de gözaltına alınması iki ülke arasındaki krizin daha da derinleşmesine neden oldu.
Kısa süre önce medyada yansıyan haberlere göre Azerbaycan'ın deniz kıyısına komşu bölgelerinde İran'a ait savaş gemileri askeri tatbikat yaptı. Ancak bu haber daha sonra Azerbaycan yetkilileri tarafından yalanlandı.
Karşılıklı suçlamalar
Azerbaycan'da da İran aleyhinde gösteriler düzenlendi. Gösteriler sırasında İran'daki Azerbaycan aleyhindeki tutumun durdurulması talep edildi. Eyleme katılanlar İran siyasi ve dini liderlerinin resimlerini taşıdı. Resimlerin birinde İran dini lideri Hamaney'e hakaret edilmekteydi. Azeri yetkili Ali Hasanov'un iddiasına göre İran'da Bakü yönetimi aleyhinde yalan haberler yayılıyor ve bu haberlerden birisi de Bakü'de eşcinsellerin yürüyüş düzenleyeceğine dair... Bunun yanı sıra İran'da Cuma namazlarından sonra da sürekli Azerbaycan aleyhinde hutbeler veriliyor. Hasanov, "Onlar bizi Şii devleti olarak görmek istiyor. Ancak biz laik bir ülkeyiz ve inançlı insanlara saygı duyuyoruz, İslam'dan uzak durmamayı tercih ediyoruz. Kuran-ı Kerim ve sünnete uygun İslam'ı savunmaktayız." şeklinde konuştu.
İran haber ajansları ise, büyükelçilerinin, Bakü'de İran devlet yetkilileri ve dini lidere karşı hakaretlerin gündeme taşındığı için geri çağrıldığını öne sürüyor. Bunlara ek olarak Azerbaycan Siyonizm'e hizmet etmek, İslam yasalarını göz ardı etmek ve İslam karşıtı politika uygulamakla suçlanıyor.
Azerbaycan siyasi uzmanlarının tepkisi
Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı'ndan Elman Abdullayev İranlı büyükelçinin Tahran'a ülkesiyle sorun yaşandığı için çağrılmadığını ve bu konuda kendilerine Azerbaycan'ın İran Büyükelçiliği tarafından bilgi verildiğini ifade etti. Abdullayev ayrıca iki ülke arasındaki gerilimi "Eurovision" şarkı yarışmasının Bakü'de düzenlenmesine de bağlıyor. Abdullayev'e göre Azerbaycan kültürünün gelişimi ile çok sayıda turist ve resmi ziyaretçinin ülkeye gelmesi İran tarafından kıskançlıkla karşılanıyor.
Azeri siyasiler İran'ın siyasi hamlelerini olumsuz yönde değerlendirmektedirler. İktidardaki Yeni Azerbaycan Partisi'nin liderlerinden Siyavuş Novruzov İran'ın saldırgan politikasını ülkenin uluslararası yalıtılmışlık durumuna bağlıyor: "İran ne istiyor? Güçleri ABD'ye yetmediği için Azerbaycan aleyhinde açıklamalar yapıyorlar. İranlıların İslam anlayışı sorgulanmalı." diyerek sözlerine devam eden Novruzov, İran-Ermenistan ilişkilerinin gelişmekte olmasını da eleştirdi. Milletvekili Novruz Memmedov ise İran büyükelçisinin ülkeler arasındaki ilişkilerin geliştirilmesine hizmet etmediğini iddia etti.
Milli meclisin diğer bir vekili Aydın Mirzezade ise Azerbaycan ile İran arasındaki gerilimin kısa süre içinde ortadan kalkacağına inandığını ifade etti. İran ile Ermenistan arasındaki ilişkileri analiz eden Mirzezade iki ülke arasındaki ticaret hacminin 1 milyar dolara ulaştığını hatırlatarak İran'ın Azerbaycan ile ilişkilerinin gerilmesinin Erivan'ın baskıları sonucu olabileceğini de ifade etti.
Azeri siyasi uzman Kabil Hüseyinli ise bu krizin Azerbaycan ve İran'ın karşılıklı çıkarlarına uygun olmadığını söylüyor. Hüseyinli, iki ülke içinde de ilişkilerin gerilmesine hizmet eden güçlerin bulunmasına rağmen sorunun kısa süre içinde ortadan kalkacağına inandığını belirtti. Hazar denizinin statüsünün belirlenmesi konusunu da ele alan Hüseyinli, gerilimin bu konuda da tarafları olumsuz yönde etkilediğini öne sürdü. Azerbaycan Milli Meclisi Başkan Yardımcısı Bahar Muradova ise İran'ın Azerbaycan'ı kendi eyaleti olarak gördüğünü ve Azerbaycan'ın laik yönetimini kabullenemediğini iddia etti. Muradova'ya göre Tahran yönetimi ülkesinde 30 milyon Azeri'nin bulunduğunu göz önüne alarak Azerbaycan'ın laik gelişiminin kendi vatandaşları aleyhinde kötü örnek olduğunu düşünüyor.
Ahmedinecad'un umutları
İran Devlet Başkanı Mahmud Ahmedinecad ise iki ülke arasındaki gerilimin önlenebileceğini umut ediyor. Azerbaycan'ın 28 Mayıs'taki cumhuriyet bayramı sırasında İlham Aliyev'e mektup gönderen İran lideri şunları belirtti: "Azerbaycan ile İran arasındaki ilişkilerin gelişmesinin iki ülkenin de çıkarlarına hizmet edeceğini düşünüyorum." Mektupta ayrıca Azerbaycan halkının dost ve kardeş halk olduğu da ifade edildi.
Azerbaycan-İran ilişkilerinin gerilmesi, Suriye krizi ve İran nükleer sorunu göz önünde tutularak da değerlendirilmeli. Bunun yanı sıra iki ülkenin farklı siyasi tercihlerinin olabileceği de unutulmamalı: İran İslam Cumhuriyeti devrim muhafızlarının kontrolü altında tutuluyor; Azerbaycan ise kendisini laik bir ülke olarak tanımlıyor.
İran hâlâ Azerbaycan'ın bağımsızlığını ve laik yönetim tercihini kabullenemiyor. Bunun yanı sıra İran Azerilerinin Azerbaycan'ı alternatif olarak görmesi de Tahran yönetimini rahatsız ediyor. Yaşanan krizi iki ülkenin de çıkarlarına uygun olmadığı göz önünde tutulursa, sorunun kısa süre içinde ortadan kalkacağı tahmin edilebilir.