Osman Şahin - Dünya Bülteni / DÜBAM
Halep’te tespit edebildiğimiz tarihi ve Osmanlı vakıf eserlerinin listesini sunmadan önce, onlarca medeniyete ev sahipliği yapmış olan bu kadîm şehir hakkında bir kaç söz söylemek gerekir. Zira, Halep hakkında ne kadar yazılıp çizilse azdır. Şu hususu özellikle kaydetmek gerekir ki, bugün dünyaya hükmeden medeniyet nazarında insan faktörünün hiç bir değeri yok. Bunu son senelerde Halep halkının başına gelenlerden anlıyoruz. Oysa Müslümanlar Halep ve Kudüs’e kan dökmeden huzur ve saadeti getirmişlerdi. Halep, 1986 tarihinde UNESCO tarafından Dünya Kültürel Mirası listesine alınmış bir müze şehirdir. Keza İslam İşbirliği Teşkilatı tarafından da Kültür Başkenti olarak ilan edilmiştir. Ancak bütün bunlar Halep’in her taşı paha biçilmez tarihi kimliğini korumaya yetmemiştir. Madem UNESCO BM’nin kültür komisyonu, aldığı kararların (koruma anlamında) bir müeyyidesinin olması gerekmez mi?a
Halep isminin anlamı :
Yaygın olan rivayete göre, Allah dostu İbrahim Aleyhisselam M.Ö. 2000 yıllarında Ur şehrinden (Irak) Harran ve Urfa’ya ve bilahare Kenan iline (Halep ve Filistin) gittiğinde, Halep’e varıp şimdiki kalenin bulunduğu yere çadırını kurmuş. Hz.İbrahim büyük sürülere sahipmiş, sürülerin arasında “şehba” (kırçıl) renkli bir de ineği var. İneğin sütünü sağıp fakir fukara komşularına dağıtırmış. Fakirler sürekli aralarında “Halebe Şehba” (yani İbrahim ineği sağdı (mı) diye konuşurlarmış. Zamanla şehir “Haleb’u-Şehba” (Kırçıl İneğin sütü anlamına gelen) bu isimle anılır olmuş. Bilahare şehrin isminden “Şehba” kelimesi düşerek “Haleb” (Süt) olarak kalmış ve günümüze kadar (Roma/Bizans dönemi hariç) bu isim kullanılmış (1).
Ancak Nabi şu mısralarında Halep şehrini “Şehba” olarak kullanmıştır:
Nakletti Rûm’a kısmetümüz daver-i kader (Kader bizim kısmetimizi İstanbul’a nakletti)
Şehba’da şimdi nûş edecek şîr kalmadı. (Şehba’da (Halep’te) şimdi içecek süt kalmadı)
Mekke, Medine, Kahire, Kudüs, Urfa ve İstanbul (Yuşa’dan dolayı) şehirleri gibi Halep de Peygamberlerin hatıralarını barındıran kutsal şehirlerdendir. Hz. Zekeriya Aleyhisselamın mezarı Halep Ulu Camiindedir.
Halep, M.Ö. 7000 yılına kadar dayanan geçmişe sahip bir şehirdir. Halep kelimesi Urumi dilinde “bakır” ve “demir” anlamına, Arami dilinde ise Halba (Beyaz) anlamına gelir. Beyaz rengini ise “kır renkli” toprağından ve taşından alır. Bir anlatıma göre ise (Hayrettin Esedi) Halep, (Hal-leb) insanların toplandığı yer olarak anlamlandırılmıştır. Yunan, Roma ve Bizans zamanında ise şehre Büyük İskender’in komutanlarından (muhtemelen oraları zapt eden) “Bere” (Bercao)’nin ismi verilmiştir.
Halep, dünyanın ve Osmanlı Devletinin zengin şehirlerindendi. Kahire ile yarıştı. Bir zamanlar başkent İstanbul'dan sonra ikinci sıradaki yerini aldı. Doğu ve Batı'dan gelen tüccarların uğrak yeri oldu. Halep'in onurlu bir geçmişi var. Tarihte defalarca istilalara maruz kalmasına ve Kudüs gibi 7 kere yerle bir edilmesine rağmen tekrar doğrulmuştur. Çeşitli ülkelerden kente gelen seyyahlar Halep’i anlata anlata bitiremezler.
İbn-i Battûta Seyahatnamesinde; “Halep’in şöhreti her yanı tutmuştur, adı cihanın dilinde gezer. Hükümdarlar oraya sahip olmak için yanarlar. Halep bir çok hükümdarı tesiri altına çekmiştir. Bu şehir için ölüm saçan ateşler yakıldı. Keskin kılıçlar kınından sıyrıldı. Hani Hamdani emirleri, şairleri nerede? Hepsi yok oldu. (Halep Hamdanilerin başkenti idi) Hükümdarları art arda ölüyorlar. Halep’in dışı da pek güzeldir. Meşhur şair Ebul Ala Maarri şöyle anlatır:
Halep, ah Halep sana gelen cennete gelir,
Senden ayrılan cehenneme düşer,
Senin tozun toprağın mücevher eder.
Gırnatalı Ebul Hasan bin Said Ansi ise şöyle der:
Ah kervancıbaşı kafileye ne çok istirahat verdin,
Sür develeri Halep yoluna sür gayri,
Halep benim sevdalarımın yatağı,
Halep, arzularımın kıblesi, hasret ocağı…”
***
Eskiden kaliteli ve düzgün giyinenlere, “Halep kumaşından giyiniyor” derlerdi. Bununla Halep kumaşının marka olarak “bulunmaz hint kumaşı”nı geride bıraktığı anlaşılırdı.
Halep kumaşı Nabi’nin de şiirlerinde yerini almıştır:
“Sûdâgeran-ı şehr-i Stanbul’a arz ider
Nabi bu nev kumaş Halep yadigarıdır”.
(Nabi burada şiirlerini Halep kumaşına benzetir ve İstanbul şairlerine sunar)
23 yıl Halep görgüsü almış olan Nabi İstanbul’da büyük bir itibar görmüştür. Keza, Halep’te, Cüneyd-i Bağdadî, İbn-i Şıhne, Şeyh Nesimi (İmaduddin), Farabi, Ebul Ferec, Mütenebbi, Ebül Firas Hamdani, Sühreverdei gibi kitapları hala elden ele dolaşan tanınmış şahsiyetler yetişmiştir. Aşağıda sunduğumuz vakıf eserlerinin her biri birer doktora tezi olacak kültür izleri taşımaktadır.
Halep'te yetişen büyük zatlar arasında meşhur "Naima Tarihi" müellifi Mustafa Naim Efendi'nin de bulunmaktadır.
***
Büyüklerimizden Halep hatıralarını dinlerken, zihnimizde bu kent “ölmeden önce görülmesi gereken” bir mekan haline gelmişti. Çünkü Halep, tarihi vakıf eserleri, şahit olduğu olaylar ve yetiştirdiği ilim adamları, cami, kütüphane, medrese, tekke-zaviye gibi bilim ve irfan mahfilleriyle hafızalarımızda derin izler bırakmıştı.
Halep için Sultan Selim’in şehridir denilir. Kent 1516’daki Osmanlı fethinden sonra daha çok bayındır hale geldi. Ticari anlamda, Avrupa’dan Hindistan’a giden rotayı kontrol ediyordu. Halep Ticaret Odası 1885 yılında Sultan Abdulhamit zamanında (İstanbul Ticaret Odasından iki sene sonra) kuruldu. Keza, İstanbul’dan Medine’ye giden Hicaz Demiryolu Halep’ten geçiyordu. Ünlü tarihçi Ahmad Cevdet Paşa Halep’te 2 yıl valilik yaparken boş durmadı ve“Fırat” isimli bir dergi çıkarmıştı. Paşa üstün zekalı bir devlet adamı idi, belki de Mecelle ve 12 ciltlik Tarih-i Cevdet sahibinin istidatları ilim şehri Halep ortamında gelişti. Halep bugün gerçekten mahzun ve hareketsiz, dünyanın gözü önünde göz göre göre yıkılıyor yok ediliyor. Belki de günümüzde Halep (kardeşi Kudüs gibi) 1,5 milyarlık İslam Aleminin intibahına vesile olacaktır.
Selçukluların ilk valisi Aksungur döneminden sonra Türkmen etkinliği Halep’te artmıştır. Osmanlı yönetimine girdiği dönemdeki ilk tahrir kayıtlarında tasnifleri yapılan Halep Türkmenleri, konar-göçer hayatın gereği olarak kış aylarını Halep Eyaleti çevresinde, yaz aylarını ise Sivas taraflarına kadar uzanan Orta-Güney Anadolu bölgesindeki (Uzun Yayla’da) geçiren aşiretler idi. Bunlara eskiden Oğuz denirdi. Bilahare Müslüman olanlar “Türkmen” olarak anıldı. Halep’te bugünkü Türkmen toplumu nüfusunun 250.000 ile 500.000 arasında değiştiği tahmin edilmektedir. (2)
***
Halep’in mutfak kültürü Topkapı Sarayı’na kadar girmiş, keza kent ismi edebiyatımızda da yerini almıştır.
Ben Halepteyken… diye başlayıp eksikliklerini beyanlarıyla örtmek isteyenlere; “Halep oradaysa arşın burada” …denmesi,
“Gezdim Halep’i Şam’ı eyledim ilim talep, meğer ilim bir kîl u kâl imiş illa edep illa edep…”
“İşte geldik gidiyoruz şen olasın Halep şehri…”
“Halep yolunda deve izi mi ararsın…”
gibi deyimler ve güzel sözler Halep’te uzun süre yaşamış bir millet olduğumuzu göstermektedir.
***
1920’deki Fransız işgalinden sonra başlayan dönemde Halep kenti, Suriye Devletler Federasyonu’nu oluşturan 5 eyaletten biri olarak kurulan ve kendi ismini alan Halep Eyaletinin başkenti idi. 1925 yılına kadar süren bu statü sırasında devletin sınırları Fırat nehrinin geçtiği tüm havzayı içine alıyordu. Bugün Halep kenti, Suriye’nin kuzey ucunda, 18 bin 500 km karelik bir alana sahip, 8 ilçesi bulunan ve yaklaşık 4 milyon 64 bin nüfuslu bir kent (2) olduğu eski kayıtlarda yazıyor ise de günümüz savaş ortamında ancak bu sayının 1/10’u kadar insan yaşamaktadır.
Halep’teki Vakfiyeler (Cami, Mescid,Medrese, Çeşme, Tekke ve Zaviyeler):
Cami: Hulum Mahallesinde. Bu camiyi 1140 H. Tarihinde Tâhâzade Ömer Efendi isminde bir zat tamir etmiş ve şair Nabi şu tarihi söylemiştir. Hasbeten Lillah bina oldu tamam (1140) (Nabi Divanı Sayfa: 122)
Cami: Halep haricinde. Hz. Hüseyin şehit olduktan sonra mübarek başını Şam’da Yezid’e götürürlerken Halep’ten geçmişler şehre girmekten sakınarak yarım saat mesafede kalıp gece ser-i mübareki bir taş üzerine koymuşlar. Sonra bu taş üzerine mihrap inşa ettikleri gibi en son 6 zıra arzında ve 30 zıra uzunluğunda kargir bir cam inşa etmişlerdir. Her sene aşure günü ziyaret ederler ve mihrabın önündeki mezkur taşı öperler. Bu taştaki kırmızı damarlara (Hun-ı Hüseyin) derler.
Mescid:Sahabize Mahallesinde. Bu Mescidi Sultan 1. Mahmud tamir ettiği gibi o mahallede bir de Sıbyan Mektebi ve Sebîl ve Sarnıç yaptırmıştır. Mescid’de Hadis, Tefsir, Fıkıh ve Edebiyat için birer Müderris tayin etmiştir.(3)
Mescid: (Sinekli Mescid) namıyla maruftur.
Cami: Kürt Camii.
Mescid: Derc Mescidi.
Çeşme: Arabi Katibi Çeşmesi.
Mescid: Harp Mescidi.
Mescid: Ebübekir Mescidi
Mescid: Sağîr Mescidi
Mescid: Babu’l Nasr haricinde Urban Mahallesinde
Mescid ve Çeşme: Atva Mescidi namıyla maruftur.
Mescid: İncek Mescidi.
Cami: Kal’ay-ı Şerif Mahallesind, İlmiyye Camiidir.
Mescid: Abacılar Çarşısında, Eşbekiyye Mescidi.
Cami: İbrac Mahallesinde, Ahmed Camii.
Cami: Âşur Mahallesinde, Nisa Camii.
Cami: Sevika Ali Mahallesinde. EmirzadeElhac Musa’nındır.
Cami: Mankosa Mahallesinde. Has Beyindir.
Cami: Makarr’ul Enbiya Camii.
Mekteb ve Sebil: İbn-i Rukban El Hac Hasan’ındır.
Medrese: Sadiye Medresesi.
Cami: Kazasker Mahallesinde, Kazasker Camii.
Cami: Bab-ı Mankusa Camii.
Cami: Kelase Mahallesinde, Şeyh Abdurrahim El Mısrînindir.
Medrese: Cami-i Kebir yanında, Halaviye Medresesidir.
Cami ve Medrese: Dramalı İsmail Beyindir.
Cami: Bab-ı Kasreyn Mahallesinde, Köhenli Camii.
Mescid: Abdurrahim Mahallesinde, Kudûmi Mescidi.
Cami: Tarakçılar Camii.
Mescid: Mesayin Mahallesinde, Çorbacı Mescidi.
Mescid: Şeyh Kasım El Hariri’nindir.
Cami: Toz Camii.
Cami: Adliye Camii. Süslü ve sağlam bir camidir. Kubbeli ve kurşunludur.
Cami: Kovansa Camii.Celaleddin Beyindir.
Cami: Hulum Camii. Behram Paşa’nındır. Sanatlı, süslü, kubbeli, kurşunlu bir camidir. Minaresinin benzeri Halep şehrinde yoktur.
Cami:Müstedam Beyindir.
Cami: İbn-i Yakup Çarşısında. Musalli Camii.
Cami: Sahibli Han Fevkani Mahallesinde. Cebcuma Camii. جب جومه
Cami: Demirci Bayram Camii.
Cami: Seyhan (Seycan) Camii.
Zaviye: Şeyh Ebubekir Zaviyesi.
Tekke: Halep haricinde, Ebubekir Vafaî’nindir.
Tekke: Taceddin Tekkesidir.
Mevlevihane : Halep’tedir.
Mescid: Taylon Mescidi.
Medrese: Mansuriye Medresesi.
Medrese: Muhtesib Medresesi.
Mescid: Babu’l Nasr haricinde, Zekieddinindir.
Cami: Beşkubbe Camii.
Mescid: Şeyh Bedrettininindir.
Mescid: Tabla Mahallesinde, Şeyh Salih El Geylaninindir.
Cami: Kamase Camii.
Cami: Kastalul Şerif Camii.
Cami: Kastal’ul Haramî Camii.
Cami: Kastal’ul Kırat Camii.
Cami: Akyol Mahallesinde, Alaca Beyindir.
Cami: Sevika Hanım Mahallesinde, Eşrefiye Camii.
Medrese: Eşrefiye Medresesi.
Cami: Meşarika Mahallesinde, Bevakib Camii.
Cami:Bab-ı Kınnısrîn Mahallesinde, Diri Camii (?).
Mescid: Beyaze Mahallesinde, Mescid’ül Nuri.
Cami: Baba Bayram Camii.
Cami: Hace Hafîk Camii.
Cami: Tevbe Camii.
Cami: Cami’ul Riyad.
Cami: Cami’ulSeyyide.
Medrese: Kutmadiye Medresesi.
Mescid: Mescid’ulMesamîrî.
Medrese: Şeyh Mustafa’nındır.
Cami: Rükkab Çarşısında. Cami ulRûmi.
Tekke: Hacıbayram Dede Tekkesi.
Mescid: Muhammelci Mescidi.
Tekke: Gülşeni Tekkesi.
Cami: Kilise Mahallesinde. Han Sultan Camii.
Mescid: Tabla Mahallesinde. Şeyh Ömer el Baaceki’nindir.
Cami: Sevika Hanım Mahallesinde.
Cami: İbn-i Midani (Meydani) Camii.
Mescid: Sevika Ali Mahallesinde. Hayyat (Terzi) Mescidi.
Cami: Şeyh Akîl Zaviyesi demekle maruftur.
Cami: Şerîf Mahallesinde. Âşuriyye Camii.
Cami: Elmacı Mahallesinde. Şeyh Hüseyn El Fettal’ındır.
Cami: Süleyman Eyyubî’nindir.
Cami: Bab-ı Kasreyn Mahallesinde. Abdulkerim’indir.
Medrese: Sevika Hanım Mahallesinde. Hamza el Caferinindir.
Cami: Aşık-ı Timur (Demir) nam-ı diğerle Sekakînî Camiidir.
Cami: Karasungur’undur.
Sebil:Babu’l Nasr haricinde. Hacı Muharremindir.
Mescid: Semermer Mescidi.
Mescid: Şeyhzade’nindir.
Mescid: Bostaniyye Mahallesinde. Şeyh Kanber’indir.
Cami:Bostaniyye’de. Özdemir’indir.
Cami:Babu’l Ferec’de. Şeyh Sinan’ındır.
Cami:İçkale’de. Halilurrahman Camii.
Cami:Hulum’ul Kübra Mahallesinde. Camiul Kemaliyyedir.
Cami: Babul Kasreyn Mahallesinde. Tarsus Camiidir.
Cami: Beyaziyye Mahallesinde. Hamdizade Seyyid Hüseyn Çelebinindir.
Medrese: Caderiyye Medresesi.
Mescid:Sevika Hanım Mah.Salahiyye Medresesi demekle maruf Şumaiyye Mescidi.
Mescid: Kutan Mescidi.
Mescid: Sevika Ali Mahallesinde, Narence Mescidi.
Cami: Meşatiyye Camii.
Cami: Akabe Mahallesinde.
Cami: Bahista Mahallesinde. Karmutiyye Camii.
Cami: Bab-ı Kasreyn Mahallesinde. Şeyh Musa el Ramadî nam-ı diğerle Ebuzer Çelebi Camiidir.
Mescid: Haşabiyye Mescidi.
Cami: Bahtide Camii. (Şadenciye Medresesi Cild 3 Sayfa 538)
Tekke:Hulûm’ul Kübra Mahallesinde. Hilaliyye Tekkesidir.
Cami: Hilaliyye Tekkesi içinde . Şeyh Abdusselam El Hilalînindir.
Cami: Marufiyye olarak isimlendirilmiştir. Muhibbuddin İbn-i Şıhne’nindir.
Mumaileyh “İbn-i Şıhne” Halep Müftüsü idi. İsmi, Muhibbuddin Ebu’l Velîd Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ğâzi bin Eyyub İbn-i Şıhne’dir. Aslı Türk’tür. 749’da doğmuş ve 810’da Haleb’de vefat etmiştir. Timurleng Haleb’e geldiğinde katliamdan sonra akd ettiği münazara meclisinde İbn-i Şıhne de mevcut idi. Timurleng’e daha önce duyulmamış cevaplar vermiştir.
Cami:Aceme Camii. (İbn’ul Acemî Medresesi Cild:3 Sayfa: 424)
Mescid: Yenamî Mescidi.
Cami: Şemmaeyn Camii.
Mescid: Melendî Mescidi.
Mescid: Şeriatli Mescididir. Mu’zam Mescidi.
Cami: Balat Camii. Fevkanidir.
Cami: Zozo Camii. Süleymanındır.
Cami: Altınboğa Mahallesinde, Mezuk Camii.
Cami: Debbağetu’lAtika Camii.
Cami: Ağacık Camii.
Cami: Yeni alanda.
Cami: Karmatiyye Camii.
Cami. Han Sebil Mahallesinde. “Cami’ul Dercek”.
Osmaniyye Camii. Cebel Has’da. Ebul Cerid Köyünde.
Cami. Mankuse’de. Haddadeyn Camii.
Mescid: Bahisna (Bahsiya) Mahallesinde. Haddadîn Camii.
Mescid: Babu’l Nasr haricinde, Hayrullah Mescidi.
Mescid Şahinbey Mescidi.
Cami:Ferafera Mahallesinde, Zeyniyye Camii.
Cami:Bahista (Bahsiya) Mahallesinde, Karamanî Camii.
Tekke: Şeyh Muhammed Efendinindir.
Zaviye: Kiltaviyye Zaviyesi. (Kiltaviyye Camii Medresesi Cild: 3 Sayfa: 542)
Mescid: Çukurkastal Mahallesinde. Mücellit Mescidi.
Mescid: Hoca Kasım el Tavîl Mescidi.
Cami: Debbağîn Mahallesinde. Debbağe Camii.
Cami: Cebel Has’da. Cüneyd-i Bağdadi’ye mensuptur. Cüneyd-ı Bağdadî mutasavvıfların büyüklerindendir. Mutasavvıflar arasında “Seyyid’ul Taife” unvanıyla mertebesi yüksektir. Dayısı Sırrı Sakatî’den feyz almıştır. Pek çok hakimane sözleri vardır. Ezcümle “bela nedir?” sualine , “Bela belayı verenden gafil olmaktır” cevabını vermiştir. 298 senesinde Bağdat’ta vefat etmiştir.
Tekke: İçkale Hendeği kenarında küçük bir tekkedir.(Evliya Çelebi Cild: 9 Sayfa: 380) derki:
“Bir küçük âsitanedir ama başka bir ruhaniyet var. Mağmum varan mesrur olur.(tasalı varan mutlu olur).” Asıl ismi Seyyid İmadeddin’dir.Bu Tekke Şeyh Nesimi’ye aittir. Müşarunileyh vecd ve istiğrak ile kendinden geçmiş bir zattır. Bağdad’a yakın “Nesim” nahiyesinden ve meşhur “Fazlullah Hurufî” hulefasından idi sonra “Halep”e gelerek yerleşmiştir. Orada zahiren şer’i şerife muğayir ağzından kaçırdığı bazı sözlerden dolayı 820 tarihinde derisi yüzülerek idam ettiler. Türkçe ve Farsça güzel şiirleri vardır.
Kafir görünce zülfü ruhun dedi ey Nigar
Âmentü billezi halaka’lleyle vennehar
meşhur beyti ona aittir.
Tekke: Şeyh Cemaleddin Şirvnaî Tekkesi. Evliya Çelebi (Cild: 9 Sayfa: 380) de bu Tekkeyi yazdıktan sonra der ki: “Şehr-i Haleb’de Halvetî, Celvetî, Rûşenî, Gülşenî, Kadirî, Vusûkî, Râ’î, Rufa’î, Sa’dî, Alevî, Nakşibendî, Fettayî, Bayramî, Nimetullahî, İdrisî, Burhanî, ‘Uşşakî, Celalî, Cenalî, Senârî, Vâhidî, Edhemî, Şemsî, Mevlevî, Yesevî, Bektaşî, Kalenderî, Yemenî, Abbasî, Haydarî, Kümmelî, Zeynî, Üveysî (Veysî), Bekrî … elhasıl 70 tarikatın tekkeleri mevcuttur.
Kaynaklar:
(1) İbn-i Battuta Seyahatnamesi ve diğere kaynaklar
(2) Halep Türkmenleri, Ahmet Emin Dağ
(3) Birinci Sultan Mahmud Vakfiyesi
Nabi Divanı
Evliya Çelebi Seyahatnamesi
Vakıf Kayıtları
Halep Tahrir Defterleri
Vakfiyeler
Hz. İbrahimin doğduğu Ur Şehri bugün Irak topraklarındadır.
(*) Mimar Sinan’ın yaptığı Gazi Hüsrev Camii yerle bir edilmiş olup, yeniden yapılması için savaş ortamının sona ermesi beklenmektedir.
Halepte Umeyye Camii’nin evvelki ve saldırıdan sonraki görüntüleri
İmaduddin Nesimi Tekkesi
Vefaî Tekkesi
Halep Fereç meydanı. Saat Kulesi Abdulhamit tarafından 1908de yaptırılmıştır.
Behram Paşa Camii - Halep